Vai trò sinh học kỳ diệu của selen

Selen (Se) là chất khoáng, chỉ có trong cơ thể người với hàm lượng rất nhỏ, nhưng vô cùng quan trọng. Nó là một chất giải độc kỳ diệu chuyên "săn bẫy" các kim loại nặng độc hại rồi thải trừ chúng ra khỏi cơ thể. Người ta cũng chứng minh được Selen đóng vai trò then chốt trong quá trình ôxy hóa, chống lão hóa cơ thể.

Hội chứng Keshan

Trước đây trong các sách giáo khoa, dinh dưỡng... nói về các chất khoáng cần cho cơ thể, người ta chỉ nói tới sắt, đồng iốt, mangan, coban... còn Selen thì không. Thế nhưng vào năm 1932, người ta đã quan sát những cái chết đột ngột không giải thích được ở vùng Keshan (Vũ Hán), Trung Quốc, với hàng nghìn người chết trong vài ngày. Điều khác thường duy nhất thấy được là bề dày cơ tim giảm đến mức tim không hoạt động được nữa. Mãi 25 năm sau mới khám phá ra rằng những cái chết nói trên là do thiếu nghiêm trọng khoáng chất Selen, vì đất nơi đây có hàm lượng Selen cực kỳ thấp. Và phải mất 22 năm nữa (1979) mới chứng tỏ được rằng Selen là rất cần cho con người, và giải thích được rằng khoảng 10 triệu người Trung Quốc đã chết vì thiếu Selen. Từ đó mà xuất hiện cụm từ "Hội chứng Keshan" và chỉ cần bổ sung Selen thì tình trạng bệnh được cải thiện rõ rệt.

Selen với cơ thể

Selen chính là coenzym của glutathion peroxydase, là một chất chống ôxy hóa, giữ vai trò chủ chốt bảo vệ cơ thể chống lại tác hại của các gốc tự do. Hàng ngày cơ thể chúng ta cần khoảng 0,05 - 0,10mg Selen, nó được hấp thu ở ruột non và thải trừ qua phân, nước tiểu, mồ hôi.

Các loại hải sản có chứa nhiều selen.

Cá biển là thực phẩm có nhiều Selen hơn cả, sau đó là các thực phẩm nấm, lòng đỏ trứng, dầu ôliu, gan động vật, các loại ngũ cốc nguyên hạt (Se có nhiều ở lớp vỏ lụa hạt ngũ cốc), hành, tỏi... Với cơ thể, Selen có những lợi ích rất quan trọng:

Hoạt hóa hormon tuyến giáp: Selen có trong thành phần của iodothyronin deiodinase có liên quan đến tổng hợp hormon triiodothyronin (T3) từ thyroxin (T4). Cộng đồng dân cư sống trong những vùng thường xuyên thiếu Selen  thì có thể thiếu cả iốt, do đó Se cần phải được cung cấp đầy đủ để phòng bệnh tuyến giáp, đặc biệt là cung cấp đầy đủ cho trẻ em.

Làm giảm độc tính các kim loại độc: Đó là vì Selen kết hợp với các kim loại này (thủy ngân, chì, asen, cadmium...) cùng với một loại protein đặc biệt là metalloprotein làm mất tác dụng của các kim loại độc và tăng cường quá trình đào thải chúng ra khỏi cơ thể.

Chống ôxy hóa và chống lão hóa: Các gốc tự do được sinh ra trong quá trình chuyển hóa, hoặc bị nhiễm từ bên ngoài vào cơ thể, có khả năng ôxy hóa cao, là thủ phạm gây nên hoặc làm nặng thêm một số bệnh, làm tăng quá trình lão hóa. Selen được coi là đứng đầu bảng trong số các chất chống ôxy hóa mạnh để vô hiệu hóa gốc tự do, chống lão hóa.

Một số hữu ích khác: Vai trò của Selen trong hệ miễn dịch và phòng chống ung thư cũng được nhiều người ca ngợi. Nhiều công trình nghiên cứu Selen với một số loại ung thư ruột, tiền liệt tuyến, da, phổi... đã xác nhận Selen tăng cường miễn dịch, làm chậm sự phát triển của khối u, kéo dài thời gian sống của bệnh nhân ung thư. Sở dĩ có tác dụng này bởi Selen là chất chống ôxy hóa rất mạnh, bảo vệ hiệu quả các ADN chống các gốc tự do. Selen còn có tác dụng làm giảm nguy cơ mắc tiền sản giật ở sản phụ và phòng ngừa đái tháo đường, thoái hóa hoàng điểm ở mắt người cao tuổi.

Thiếu Selen và những hậu quả

Khi cơ thể thiếu Selen có thể làm tăng nguy cơ các bệnh ở cơ vân và cơ tim, tăng các biến chứng trong các bệnh tim mạch, giảm khả năng miễn dịch do vậy mà tăng nguy cơ hoặc làm tăng thêm quá trình nhiễm trùng. Nếu thiếu hụt Selen nghiêm trọng cơ thể bị "Hội chứng Keshan" như đã từng xảy ra.

Ngoài ra, thiếu Selen còn dễ dẫn đến tình trạng vô sinh của nam giới và làm giảm khả năng thụ thai của nữ, làm mất độ bóng, dễ gãy tóc và móng, gây rối loạn chuyển hóa hormon ảnh hưởng tới sự phát triển và hoàn thiện của cơ thể.

Do vậy, trong khẩu phần ăn uống cần phải được cung cấp đủ Selen, đặc biệt là đối với trẻ em và người cao tuổi, nhằm giúp cơ thể phát triển bình thường và giảm nguy cơ bị những bệnh như đã nói. Khi có biểu hiện thiếu Selen cần được bổ sung kịp thời bằng các dược phẩm có chứa Selen.

Các dược phẩm có Selen

Selen với những tác dụng kỳ diệu của nó đã kích thích nhiều hãng dược phẩm nước ngoài bào chế nhiều dạng thuốc Selen tung ra thị trường, trong số đó có những viên thuốc chống lão hóa, giải độc và tăng sức đề kháng... (có bán trên thị trường dược nước ta) với nhiều tên thương mại. Có thể kể tên một số loại như: viên nang mềm celnium chứa 50mcg Se dưới dạng men bia nuôi cấy ở môi trường đặc biệt đã hấp thu Se vô cơ có trong môi trường nuôi cấy, nên không độc như Selen vô cơ. Dạng tiêm lọ 10ml natri selenit tương ứng với 100mcg nguyên tố Selen. Dạng phối hợp với các chất chống ôxy hóa khác (vitamin E, C, beta caroten) như các viên nang mềm mà nhiều người hay gọi là thuốc chống lão hóa: belaf, binacle, saylom, cigelton...

Selen còn được bào chế với hàng chục vitamin và hàng chục muối khoáng (Mỹ). Ngoài ra, còn có Selen dùng bôi ngoài da: selen sulfid chữa bệnh lang ben, viêm bì ở da dầu tiết bã nhờn; blephaseptyl bôi chữa chứng loét bờ mi, tăng tiết bã nhờn. Đó là chưa tính đến Selen phối hợp với nhân sâm và một số vitamin.

Tuy vậy, cũng cần lưu ý không nên lạm dụng Selen. Nếu thường xuyên dùng nhiều, vượt quá nhu cầu của cơ thể, sẽ gây nên nhiễm độc mạn tính biểu hiện đầu tiên là rụng tóc, tổn thương ở da và rối loạn thần kinh trung ương.

Theo sức khõe và đời sống

BS. Vũ Hướng Văn